Pelczar Józef Sebastian, pseud. Stary Duszpasterz, J. S. Korczyński (1842–1924), biskup przemyski, poseł na Sejm Krajowy, profesor i rektor UJ. Ur. 17 I w Korczynie koło Krosna nad Wisłokiem, był synem właściciela średniego gospodarstwa rolnego Wojciecha i Marianny z Mięsowiczów. Od r. 1847 uczęszczał do szkoły ludowej w Korczynie, od r. 1850 w Rzeszowie, gdzie w r. 1852 przeszedł do gimnazjum. W r. 1858 wstąpił do Seminarium Duchownego w Przemyślu i jako jego alumn złożył w r. 1860 egzamin dojrzałości. Po studiach teologicznych w Diecezjalnym Instytucie Teologicznym w Przemyślu otrzymał 17 VIII 1864 święcenia kapłańskie. W sierpniu t. r. objął stanowisko wikariusza w Samborze. Nawiązał wówczas kontakt z ks. Piotrem Semenenką, zmartwychwstańcem, rektorem Kolegium Polskiego w Rzymie, uzyskał przyznanie mu w nim stypendium i w grudniu 1865 znalazł się w Rzymie. Studiował teologię w Collegium Romanum oraz na uniwersytecie «Sapienza» i prawo kanoniczne w Liceum Św. Apolinarego. W okresie ponad dwuletniego tam pobytu uzyskał po studiach doktoraty: teologii (1866) i prawa kanonicznego (1868). Od zmartwychwstańców przejął pewne elementy ich postawy religijnej i niektóre poglądy, jak przekonanie o ponoszeniu przez Polskę kary za dawne winy, niechęć do radykalnych kierunków politycznych i społecznych. Po powrocie w kwietniu 1868 pracował jako wikary w parafii Wojutycze koło Sambora, a wkrótce znowu w Samborze. W październiku 1869 objął obowiązki prefekta w Seminarium Duchownym w Przemyślu, w r. 1870/1 zaczął wykładać teologię pastoralną w Diecezjalnym Instytucie Teologicznym, w r. n. został profesorem tego przedmiotu, a nadto w l. 1873–7, jako zastępca profesora, wykładał prawo kanoniczne. Był też egzaminatorem prosynodalnym i od r. 1874 referentem w konsystorzu. W t. r. podjął nieudane starania o probostwo. W r. 1873 wyszła w Przemyślu pierwsza jego książka Życie duchowne czyli doskonałość chrześcijańska (I–II; wyd. 8, Przemyśl 1924 I–III), która zapoczątkowała jego bogaty dorobek w zakresie ascetyki. W r. n. odbył trzymiesięczną podróż do Ziemi Świętej, czego literackim rezultatem była Ziemia Św. i Islam (Lw. 1875 cz. 1–2). W l. n. odwiedził wiele miejsc pielgrzymkowych w Europie.

Dzięki poparciu wyższego kleru oraz profesora Fryderyka Zolla (sen.) i Ferdynanda Weigla otrzymał 19 III 1877 nominację na profesora zwycz. historii Kościoła na Wydziale Teologicznym UJ z obowiązkiem wykładania również prawa kanonicznego. W kwietniu t. r. rozpoczął wykłady, a nadto od stycznia do lipca 1879 zastępczo wykładał Pismo Św. Nowego Testamentu. W r. 1881/2 przeszedł na katedrę teologii pastoralnej. Wykłady i kazania głoszone z zapałem i gładkim językiem zapewniły mu uznanie na Uniwersytecie, toteż powierzano mu godności akademickie. Był prorektorem w r. 1880/1, a rektorem w r. 1882/3, dziekanem Wydziału Teologicznego w l. 1881/2, 1884/5 i prodziekanem 1890/1. W r. 1889/90 reprezentował Wydział Teologiczny w Senacie UJ i należał do uczelnianej komisji kwalifikacyjnej dla egzaminów historyczno-prawnych. Rezultatem pracy P-a dla Uniwersytetu było doprowadzenie do końca reorganizacji Wydziału Teologicznego, zrównanie go w uprawnieniach z pozostałymi wydziałami, powiększenie liczby katedr, przywrócenie nadawania stopni doktorskich, przy czym P. był promotorem w pierwszym przewodzie doktorskim na Wydziale Teologicznym w r. 1884. W r. 1883 rozpoczął także budowę Collegium Novum i uzyskał od władz państwowych place pod kliniki. W r. 1880 z prezenty Uniwersytetu wszedł do katedralnej kapituły krakowskiej. W listopadzie 1881 P. wraz z ks. Stanisławem Spisem złożyli podanie do kapituły, podpisane przez wszystkich profesorów Wydziału Teologicznego UJ, w którym domagali się przywrócenia im pełnych praw w kapitule i zrównania kanonii uniwersyteckich z pozostałymi kanoniami, uzasadniając swe postulaty wywodami z prawa kościelnego, domagali się przyznania im domów kapitulnych i mieszkań w nich, udziału w sesjach kapitulnych zwyczajnych i nadzwyczajnych, prawa celebrowania przed wielkim ołtarzem w katedrze itd. Spór z kapitułą, przeniesiony do Kongregacji Soborowej w Rzymie, trwał dwa lata i zakończył się wyrokiem wydanym 1 XII 1883, przyznającym pełne prawa kanonikom akademickim. Zwycięstwo P-a, który był tutaj głównym motorem wszystkich poczynań, naraziło go na niełaskę bpa Albina Dunajewskiego i niechęć niektórych księży krakowskich.

Dorobek pisarski P-a był bardzo obfity. P. opracował i ogłosił prace z zakresu historii Kościoła: Pius IX i jego wiek (Kr. 1880–1 I–II, w następnych wyd. jako: Pius IX i jego pontyfikat, Kr. 1887–8, 1897, Przemyśl 1908) oraz Zarys dziejów kaznodziejstwa w Kościele katolickim (Kr. 1896–1900 cz. 1–3) – obie prace krytycznie ocenione. Rezultatem wykładów z prawa kanonicznego było pożyteczne Prawo małżeńskie katolickie z uwzględnieniem prawa cywilnego obowiązującego w Austrii, Prusach i Królestwie Polskim (Kr. 1882–3 I–III, wyd. 2. 1885, wyd. 3. 1890, wyd. 4. 1898–1918). Bardziej jednak wartościowe od prac historycznych, do których nie miał przygotowania metodycznego, były jego rozprawy z teologii pastoralnej i ascetyki, tak z tego, jak i późniejszego okresu: Rozmyślania o życiu kapłańskim (Kr 1892–3 cz. 1–2, poszerzone w wyd. 3. Kr. 1907 I–III), Rozmyślania o życiu zakonnym dla zakonnic (Kr. 1898), Medycyna pasterska… (Lw. 1900, wyd. 3. Lw. 1908). Poza tym ogłosił wiele, nieraz własnym nakładem, kazań, przemówień, mów pogrzebowych oraz artykułów w pismach katolickich, głównie w „Przeglądzie Powszechnym”. Był również współpracownikiem „Czasu”.

Oprócz naukowej i kaznodziejskiej, P. rozwinął także działalność społeczną. Był członkiem Tow. Św. Wincentego a Paulo, w l. 1883–99 wiceprezesem. W tym samym czasie został prezesem Tow. Oświaty Ludowej i starał się nadać mu kierunek katolicko-narodowy. Należał do założycieli katolickiego czasopisma „Prawda” i w r. 1879 Tow. Św. Łukasza, skupiającego artystów plastyków, którego był prezesem. Założył przytułek dla służących nie mających zatrudnienia, a w r. 1893 przystąpił do organizowania nowego zgromadzenia zakonnego Służebnic Najśw. Serca Pana Jezusa (sercanki), które w kwietniu 1894 otrzymało zatwierdzenie prawne. P. był autorem konstytucji nowego zgromadzenia, zatwierdzonych przez Piusa XI w r. 1923. Obok opieki nad służącymi zgromadzenie przyjęło obowiązek pielęgnowania chorych w domach. Temu zgromadzeniu poświęcał P. wiele czasu i środków materialnych.

P., znany z działalności naukowej, kazań i mów pogrzebowych, organizujący jubileusze, rocznice papieskie, pielgrzymki do Rzymu, był w opinii publicznej kandydatem na biskupa. Po trzech bezskutecznych próbach przyjaciół przeprowadzenia jego nominacji został w dn. 27 II 1899 biskupem Miletopolis i sufraganem przemyskim, nieco zaś wcześniej dziekanem kapituły przemyskiej i przewodniczącym sądu biskupiego. Konsekrowany w Przemyślu 19 III t. r., przy poparciu bpa krakowskiego Jana Puzyny i namiestnika Galicji Leona Pinińskiego, dn. 17 XII 1900 mianowany został, po śmierci bpa Łukasza Soleckiego, biskupem ordynariuszem przemyskim. Uroczysty ingres P-a do katedry odbył się 13 I 1901. W czasie swoich ponad dwudziestoletnich rządów biskupich zreorganizował wiele dziedzin życia kościelnego. Przede wszystkim rozwinął działalność duszpasterską. Przeprowadził nowy podział terytorialny dekanatów i parafii, popierał zakładanie placówek duszpasterskich, zachęcał do przebudowy kościołów drewnianych na murowane, odrestaurował katedrę przemyską i przywrócił kultowi religijnemu pojezuicki kościół w Przemyślu. Podjął skuteczne starania o zwiększenie liczby duchowieństwa, a także o podniesienie poziomu umysłowego i moralnego kleru. Wpłynął na przekształcenie Seminarium Duchownego w nowoczesną placówkę o wysokim poziomie pedagogicznym. W r. 1901 w miejsce przemyskiej „Kurendy” rozpoczął wydawanie miesięcznika „Kronika Diecezji Przemyskiej”, jako pisma urzędowego, a równocześnie forum dla twórczości naukowej i publicystycznej duchowieństwa. Tym samym celom miały służyć biblioteka diecezjalna i muzeum zorganizowane od r. 1902. Przyczynił się także do założenia w r. 1910 Hospicjum Polskiego w Rzymie. Po 179-letniej przerwie, jako jedyny z biskupów polskich wznowił P. w diecezji działalność synodalną i odprawił 3 synody: w l. 1902, 1908 (kongregacja synodalna) i 1914. Ogłosił „Acta et statuta synodi dioecesanae Premisliensis” (Przemyśl 1903 oraz po polsku Przemyśl 1908). W działalności duszpasterskiej kleru kładł duży nacisk na katechizację dzieci i młodzieży. Próbował roztoczyć opiekę duszpasterską nad emigrantami. Przy pomocy osobnych bractw i literatury dewocyjnej, często własnych prac – sam bardzo pobożny – ożywiał i propagował w diecezji kult Najśw. Serca Jezusowego, Najśw. Sakramentu, Najśw. Maryi Panny. Z inicjatywy P-a i dzięki jego pomocy finansowej osiedlili się w r. 1907 w Przemyślu salezjanie. Inspirowany wskazaniami encykliki papieża Leona XIII „Rerum novarum”, przystąpił do uregulowania działalności społecznej duchowieństwa. Ożywił działalność bractw o celach społecznych. Zapoczątkował w Przemyślu organizowanie robotników, zakładając w r. 1899 stowarzyszenie robotników katolickich «Przyjaźń», i wybudował w r. 1901 dom dla tego stowarzyszenia. Zalecał duchowieństwu zakładanie tanich kuchni, spółdzielni spożywców, kas chorych, budowę tanich mieszkań. Zainicjował powstanie dwóch szkół gospodarczych dla dziewcząt miejskich i wiejskich w Korczynie (1906) i Przemyślu (1918), popierał zakładanie ochronek i sam ufundował ochronkę w Goślicach.

Dla ujednolicenia akcji społecznej Kościoła, a także celem zapobieżenia rozszerzaniu się radykalizmu społecznego, P. założył w r. 1905 Związek Katolicko-Społeczny, wzorowany na niemieckim Volksverein. W r. 1910 połączył go z zaprowadzonym celowo w diecezji Bractwem Najśw. Maryi Panny Królowej Korony Polskiej, by przez elementy dewocyjne zwiększyć wpływ na wiernych. Związek do poł. 1911 r. osiągnął znaczne sukcesy w działalności oświatowej, zakładaniu kółek rolniczych (99), kas pożyczkowych (99), straży pożarnych (52) itp. W r. 1911 P. zorganizował w Przemyślu II Kongres Mariański w celu ustalenia dalszych sposobów działania w ramach akcji społecznej. Po pierwszej wojnie światowej P. podjął bezskuteczną próbę ożywienia Związku, traktując go jako przeciwwagę projektowanej w środowiskach kościelnych katolickiej partii politycznej. P. był współautorem «listu otwartego» (26 III 1913) biskupów przeciw reformie wyborczej, który przyczynił się do unicestwienia projektu i do dymisji Michała Bobrzyńskiego. W okresie 21 IX 1914 – 12 VI 1915, uchodząc przed zbliżającym się frontem, znalazł się P. poza granicami diecezji. M. in. był wówczas w Rzymie, aby papieżowi przedstawić sytuację Kościoła na ziemiach polskich. Po powrocie w r. 1915 do Przemyśla zabrał się energicznie do naprawy materialnych i moralnych szkód wojennych. Rozwinął szeroką akcję charytatywną w porozumieniu z Komitetem Biskupim i przekształcił założony w r. 1914 Komitet Ratunkowy w filię Krakowskiego Biskupiego Komitetu. W celu przyjścia z pomocą ubogim parafianom zaprowadził w r. 1915 Związek Mszalny. Zainicjował też zakładanie sodalicji mariańskich wśród młodzieży szkół średnich.

Jeszcze w początkach rządów P-a doszło do konfliktu między nim a ks. Bronisławem Markiewiczem, proboszczem w Miejscu Piastowym w diec. przemyskiej. Po wystąpieniu ze zgromadzenia salezjanów ks. Markiewicz zaczął w r. 1897 organizować własne, męskie i żeńskie zgromadzenie zakonne Św. Michała Archanioła, wzorowane na pierwotnej regule salezjanów, a w oparciu o świeckie Tow. «Powściągliwość i Praca». Gdy w r. 1902 Markiewicz wniósł prośbę do ordynariusza o zatwierdzenie nowych zgromadzeń, P., krytykując jego secesję od salezjanów, odmówił stanowczo zatwierdzenia założonej przez niego żeńskiej gałęzi zgromadzenia, natomiast 5 XI t. r. zatwierdził tymczasowo zgromadzenie męskie, zmienił jednak częściowo statuty Tow. «Powściągliwość i Praca» i wyznaczył diecezjalnego księdza, który w charakterze zastępcy Markiewicza miał czuwać nad wykonaniem zarządzeń biskupa. Gdy Markiewicz szybko zrezygnował z funkcji przełożonego, P. wycofał swoje zatwierdzenie i zabronił tworzenia jakiejkolwiek kongregacji zakonnej. Na tym stanowisku wytrwał do r. 1921, choć materialnie wspierał zakłady ks. Markiewicza w Miejscu Piastowym. Natomiast w r. 1921 zgodził się, by bp Adam Sapieha erygował nowe męskie zgromadzenie na terenie diecezji krakowskiej, w której michaelici mieli swą placówkę, i przyjął je wówczas do diecezji przemyskiej.

Poglądy polityczne i społeczne związały P-a ze środowiskiem konserwatystów krakowskich. Do ruchu ludowego zrażał go radykalizm społeczny jego przywódców, zwłaszcza Jana Stapińskiego. W działalności politycznej poważniejszej roli nie odegrał. Jego wystąpienia w Sejmie Galicyjskim (był posłem od r. 1900) dotyczyły głównie oświaty ludowej i chrześcijańskiego wychowania młodzieży. W okresie pierwszej wojny światowej opowiadał się za austro-polskim rozwiązaniem sprawy polskiej. Jeszcze w r. 1917 cesarz Karol I prosił go o popieranie tej koncepcji wobec innych biskupów galicyjskich. Po traktacie brzeskim z r. 1918 P. gwałtownie potępił na wiecu odbytym w Przemyślu 17 II t. r. stanowisko Austrii, czym naraził się na dezaprobatę cesarza. Po wojnie wypowiadał się w duchu ścisłego związku Kościoła z państwem i oparcia struktury państwa na zasadach katolickich. Godził się z koniecznością reformy rolnej za odszkodowaniem. Bardzo pracowity, pisał wiele, również w okresie przemyskim, głównie na tematy ascetyczne i pastoralne, opublikował 42 listy pasterskie (3 wspólne z innymi biskupami). Z innych prac za najważniejszą uznawano Pius IX i Polska (Miejsce Piastowe 1914). Dn. 19 III 1924 obchodził uroczyście jubileusz dwudziestopięciolecia konsekracji biskupiej w Przemyślu. Zmarł 28 III 1924 w Przemyślu, pochowany został w kościele Najśw. Serca Jezusowego w bocznej kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej. Był odznaczony Orderem Polonia Restituta.

Głównie na skutek starań sióstr sercanek przeprowadzono w diecezji w l. 1954–7 proces informacyjny, będący pierwszym stopniem procesu beatyfikacyjnego. Akta procesu znajdują się w Rzymie.

Estreicher w. XIX; Podr. Enc. Kośc.; Hagiografia polska, P. 1972 s. 209–33, (bibliogr); Oesterr. Biogr. Lexikon, 35 Lieferung; – Adamus-Darczewska K., Kościół Polsko-Katolicki, Wr. 1967; Ataman J., Kilka uwag na marginesie artykułu ks. prof. A. Petraniego, pt. „Zatarg ks. Bronisława Markiewicza z bpem J. P-em”, „Nasza Przeszłość” T. 41: 1974 s. 255–76; Bar J., Działalność ustawodawcza bpa przemyskiego J. S. P-a (1900–1924), „Prawo Kanoniczne” T. 19: 1976 nr 3–4; tenże, Synody bpa P-a, „Ateneum Kapł.” R. 42: 1950, t. 52 s. 198–210; tenże, Wstęp [do]: Autobiografia J. S. P-a, „Prawo Kanoniczne” R. 9: 1966 s. 213–65 (bibliogr.); Biskup Pelczar. Materiały z sesji nauk... J. S. P-a, Kraków 21 III 1974, Rzym 1975; Buszko J., Sejmowa komisja wyborcza w Galicji 1905–1914, W. 1956 s. 216, 243, 273; Cieszyński N., Króle duchy katolickie, „Roczn. Katol.” R. 3: 1924 s. 415–25; Dobrzanowski S., Restauracja diecezji krakowskiej w latach osiemdziesiątych XIX w., W. 1977 s. 127, 135, 143–4; tenże, Wydział Teologiczny UJ w l. 1849–1890, „Więź” R. 10: 1972 nr 2 s. 87–8, 91–3, 97–8; Fijałek J., Dwaj uczeni biskupi polscy, „Nova Pol. Sacra” T. 2: 1926 s. 226–30; Galicja w dobie autonomicznej (1850–1914), Oprac. S. Kieniewicz, Wr. 1952; Glemma T., Ks. J. S. Pelczar jako profesor historii Kościoła na UJ, „Roczn. Teolog.-Kanoniczne” R. 4: 1957 z. 1 s. 13–30; Homola I., Organizacja terytorialna i duszpasterska diecezji przemyskiej rzymskokatolickiej w l. 1867–1914, „Nasza Przeszłość” T. 43: 1975 s. 237–74 passim; Kasperkiewicz K. M., Biskup J. S. Pelczar wobec zgromadzeń ks. B. Markiewicza, „Nasza Przeszłość” R. 41: 1974 s. 277–91; taż, Sługa Boży J. S. Pelczar bp przemyski obrz. łac, Rzym 1972; Kras M., Dotychczasowy stan badań nad życiem i działalnością ks. bpa J. S. P-a, „Nasza Przeszłość” T. 29: 1968 s. 7–12; taż, Rys biograficzny ks. bpa J. S. P-a, tamże s. 13–20; Momidłowski S., Bp J. Pelczar jako kaznodzieja, „Przegl. Homiletyczny” R. 10: 1932 s. 255–61; Najdus W., Szkice z historii Galicji, W. 1960 II; Nędza J., Biskup Pelczar (Pięćdziesięciolecie śmierci), „Tyg. Powsz.” 1974 nr 21 s. 7 (fot.); Petrani A., Kilka uwag na marginesie pracy s. K. M. Kasperkiewicz pt. Sługa Boży J. S. Pelczar bp przemyski obrz. łac, „Nasza Przeszłość” T. 43: 1975 s. 284–300; tenże, Nauka prawa kanonicznego w Polsce w XVIII i XIX wieku, L. 1961; tenże, W odpowiedzi ks. prof. dr. J. Atamanowi, „Nasza Przeszłość” T. 43: 1975 s. 375–84; tenże, Zatarg ks. B. Markiewicza z bpem J. S. P-em, w: Z zagadnień kultury chrześcijańskiej, L. 1973 s. 363–78; Spis S., Uwagi o kanonikach akademickich kapituły krakowskiej, Kr. 1913; Szaflik J. R., O rząd chłopskich dusz, W. 1976; Urban W., Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce przed nowym tysiącleciem (1815–1965), Rzym 1966 s. 407; Werner Osen M., O. Honorat Koźmiński, kapucyn 1829–1916, P. 1972; – Bobrzyński M., Z moich pamiętników, Wr. 1957; Kron. UJ od r. 1864 do 1887, Kr. 1887; Kron. UJ 1898/99, Kr. 1899; Listy Jana Stapińskiego z l. 1895–1928, Wr. 1977; Pelczar J. S., Autobiografia, „Prawo Kanoniczne” R. 9: 1966 nr 1–2 s. 265–312; tenże, Krótka kronika mojego życia, „Nasza Przeszłość” T. 29: 1968 s. 23–117; tenże, Korespondencja, tamże s. 118–243; Stapiński J., Pamiętnik, W. 1959; – „Nasza Przeszłość” T. 49: 1974 s. 135–242, T. 51: 1979 s. 227–31; – Arch. Diec w Przemyślu: J. Pelczar, Teczka I–II b. sygn.; Arch. SS. Sercanek w Kr.: Materiały dotyczące P-a; Arch. UJ: rkp. sygn. S. II 619, S. II 798, S. II 799, S. II 800, W. T. II 25; B. Jag.: Akc. 123/56 t. 9, 11/67, 111/70, 250/71; – Krzywiński S., Działalność duszpasterska J. S. P-a bpa przemyskiego w l. 1899–1924, L. 1963 (mszp. w B. Seminarium Duchownego w Przemyślu i Arch. KUL).

Tadeusz Śliwa